Την τελευταία εβδομάδα του Ιουλίου η Νάξος δεν είχε ακόμη γεμίσει με κόσμο. Ετσι ο μάγειρας μιας μικρομεσαίας ταβέρνας του νησιού είχε χρόνο για ένα σύντομο διάλειμμα συντροφιά με το ηλεκτρονικό του τσιγάρο. Κάποια στιγμή έπιασε κουβέντα με δύο πελάτες, ένα ζευγάρι Αθηναίων, και τους ζήτησε να κοιτάξουν προς την άχτιστη πλαγιά ενός επιβλητικού λόφου που λουζόταν από το τελευταίο φως της ημέρας. «Τη βλέπετε εκείνη την πλαγιά;», τους ρώτησε. «Λοιπόν, έχει πουληθεί ολόκληρη και σε τρία χρόνια το αργότερο θα είναι γεμάτη σπίτια. Η Νάξος χτίζεται σαν τρελή».
Το φετινό καλοκαίρι, το πρώτο (σχεδόν) «κανονικό» ύστερα από δύο χρόνια πανδημίας, πολλοί είδαν στις διακοπές τους πράγματα που δεν τα είχαν ξαναδεί. Η διαπίστωση είναι κοινή και δεν αφορά (μόνο) τους απλησίαστους, για κάποιους, προϋπολογισμούς των φετινών διακοπών. Η επιστροφή στην καλοκαιρινή κανονικότητα αποκάλυψε ένα τοπίο σχεδόν… βουλιμικό: νέα υπερπολυτελή συγκροτήματα και ξενοδοχεία, ακόμη περισσότερα beach bar και ξαπλώστρες που θυμίζουν έκθεση επίπλων, ακόμη πιο φιλόδοξα γαστρονομικά πρότζεκτ «πάνω στο κύμα», ακόμη πιο επιθετικά καφέ-μπαρ που σερβίρουν brunch σε ξεχασμένους οικισμούς της πάλαι ποτέ άγονης γραμμής. Σαν το καπάκι στην κατσαρόλα που βράζει, το ελληνικό καλοκαίρι μάς έδειξε φέτος ένα πρόσωπο που κάποιους τους τρόμαξε.
Βρήκα τον αρχιτέκτονα Πρόδρομο Νικηφορίδη (γνωστό ευρύτερα από το έργο ανάπλασης της Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με τον Μπερνάρ Κουόμο) να παραθερίζει στην αγαπημένη του Θάσο. Καθώς δεν έχω επισκεφθεί ποτέ το νησί υπέθεσα ότι όσο πιο μακριά βρίσκεται ένας τόπος από τις Κυκλάδες, τόσο λιγότερο κινδυνεύει από την ανεξέλεγκτη δόμηση. «Δυστυχώς η Θάσος χτίζεται με ταχείς ρυθμούς και με τη χειρότερη δυνατή αρχιτεκτονική», μου λέει.
Την ίδια στιγμή, όμως, η διαρκώς αυξανόμενη αγορά της εξοχικής κατοικίας, των πολυτελών συγκροτημάτων, των ξενοδοχείων και των airbnb έδωσε πολλή δουλειά σε εκατοντάδες αρχιτεκτονικά γραφεία που προσπαθούσαν να ορθοποδήσουν ύστερα από το χαστούκι της κρίσης. Αλήθεια, έχουν ευθύνη οι ίδιοι οι αρχιτέκτονες για ένα πληθωρικό κατασκευαστικό μοντέλο (πάνω ή και κάτω από τη γη) με εκατοντάδες τετραγωνικά μέτρα και «δεξαμενές νερού» (ατομικές πισίνες) που έχει επικρατήσει και συχνά επιδοκιμάζεται σε αντίστοιχες βραβεύσεις; «Ευθύνη έχουμε προφανώς όλοι μας», απαντάει ευθέως ο κ. Νικηφορίδης. «Το καλής ποιότητας αρχιτεκτονικό έργο δεν ισχύει για μένα από τη στιγμή που αλλοιώνει το τοπίο. Με τέτοιους προϋπολογισμούς είναι σχετικά εύκολο να παράγεις κάτι που θα φιγουράρει στα περιοδικά. Αλλά το genius loci (το πνεύμα του τόπου) έχει πάει περίπατο».
Η αλήθεια είναι ότι τα μεγάλα αρχιτεκτονικά γραφεία της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης κάνουν συνήθως τα πάντα για να αμβλύνουν τις πληθωρικές απαιτήσεις των εύρωστων οικονομικά πελατών τους. Φυσικά υπάρχουν και επώδυνοι συμβιβασμοί, αλλά τη μεγάλη ζημιά δεν την κάνουν τόσο οι πισίνες όσο η αίσθηση ότι δεν υπάρχει κανένας φραγμός στη δόμηση. Ετσι, ακόμη και με τις καλύτερες προθέσεις οι μορφές που η τουριστική οικονομία επιβάλλει στο τοπίο δεν είναι πάντα οι καλύτερες δυνατές, με αποτέλεσμα οι νέες χρήσεις να καταστρέφουν την ίδια την ομορφιά που προσπαθούν να πουλήσουν. Τον Απρίλιο το Συμβούλιο της Επικρατείας ακύρωσε όλες τις επεκτάσεις που προέβλεπε το γενικό πολεοδομικό σχέδιο της Πάρου δέκα χρόνια μετά την έγκρισή του… Το σκεπτικό ήταν ότι οι επεκτάσεις των οικισμών δεν μπορούν να βασίζονται ούτε στις οικιστικές πιέσεις ούτε στη ζήτηση για παραθεριστική κατοικία, αλλά πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τη φέρουσα ικανότητα του νησιού.
Ο Θωμάς Δοξιάδης, αρχιτέκτονας και αρχιτέκτονας τοπίου, μας καλεί να δούμε τη μεγάλη εικόνα. «Υπάρχουν κουλτούρες που βασίζονται στη στρατηγική και κουλτούρες που βασίζονται στην ευκαιρία. Εμείς ανήκουμε στη δεύτερη κατηγορία», υποστηρίζει ο κ. Δοξιάδης, ο οποίος θυμίζει ότι το 2007 είχαν παραδώσει ως γραφείο στο υπουργείο Τουρισμού «μια μεγάλη μελέτη όπου είχε προκύψει μια στρατηγική διαφοροποίησης των τουριστικών προορισμών, που θα μπορούσε να εξισορροπήσει το μοντέλο “υπερ-βίλες παντού”». Αλλά δεν θέλει να ακουστεί απαισιόδοξος, όσο κι αν οι εθνικές πολιτικές θέλουν χρόνο για να αποδώσουν. Θεωρεί εκ των ων ουκ άνευ τον ορισμό τουριστικής φέρουσας ικανότητας, ξεκινώντας από τα νησιά (με τη σειρά της αυτή θα αποτελεί αυτόματα περιβαλλοντικό όρο για τις μεσαίες και μεγάλες αναπτύξεις) αλλά και τον ορισμό μέγιστου ποσοστού παραλιών ανά νησί – δήμο που μπορούν να μην είναι εντελώς ελεύθερες. «Συγχρόνως –και ίσως πιο άμεσα αποτελεσματικές– θα είναι οι παρεμβάσεις από κάτω προς τα πάνω, οι συνειδητές στοχεύσεις τοπικών κοινωνιών προς άλλα μοντέλα τουρισμού, πιο εναλλακτικά και πιο σύνθετα. Κι εδώ υπάρχουν πολλά που μπορούν να γίνουν».
Ο Ιάσων Τσάκωνας είναι υπεύθυνος για τη μεγαλύτερη συγκέντρωση διάσημων αρχιτεκτονικών ονομάτων ανά τετραγωνικό μέτρο σε ελληνικό νησί: την Αντίπαρο (26 αρχιτέκτονες από Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιαπωνία, Ελβετία, Δανία). Μέσα σε 15 χρόνια η εταιρεία του δημιούργησε στο νησί 54 κατοικίες υψηλού επιπέδου με μέσο όρο οικοπέδου στα 20 στρέμματα και 650 τετραγωνικά μέτρα μέσο όρο δόμησης. Αυτό άλλαξε το διεθνές προφίλ της Αντιπάρου (πολλοί από τους αγοραστές του κ. Τσάκωνα είναι ξένοι), χωρίς όμως το νησί να γίνει «Μύκονος». Το κάμπινγκ εξακολουθεί να προσελκύει τη δική του πελατεία, αλλά είναι σαφές ότι η Αντίπαρος έχει αλλάξει «πίστα» την τελευταία πενταετία. Πέρυσι άνοιξε το Rooster, το πρώτο μπουτίκ ξενοδοχείο 5 αστέρων.
Επίσης, όλο και μεγαλώνει η πίτα του airbnb αλλά και των προς ενοικίαση κατοικιών πολυτελείας. Ο Ιάσων Τσάκωνας πιστεύει ότι η Αντίπαρος είναι σε καλό δρόμο, «είναι κρίσιμο, όμως, να υπάρξει σχεδιασμός και κανόνες για να μην μπούμε σε μια φάση υπερδόμησης και υπερτουρισμού», τονίζει. Πρέπει οπωσδήποτε να μεγαλώσει η σεζόν, θα πρέπει η αγροτική περιοχή του Κάμπου να παραμείνει αγροτική με περιορισμένη δόμηση, θα πρέπει να εκδοθεί συγκεκριμένος αριθμός αδειών για ξενοδοχεία και θα πρέπει να περιφρουρηθεί ο οικιστικός χαρακτήρας του νησιού· να μη γίνει δηλαδή μια μεγάλη αγορά ενοικιαζόμενων κατοικιών χωρίς κατοίκους. Και σίγουρα θα πρέπει να δοθούν κίνητρα για να χτιστούν σπίτια για το προσωπικό τα οποία θα απαγορεύεται να νοικιάζονται για airbnb». Μόνο φέτος η Oliaros, η εταιρεία του κ. Τσάκωνα, κατέβαλε 90.000 ευρώ για ενοικίαση δωματίων για το προσωπικό της οργανωμένης παραλίας που διαχειρίζεται.
